Sosiála neahtas

Sosiála neahtas

Oahpásmahttin

Sosiála neahtas

Neahtas lea álki leat sosiála. Don sáhtát čáttet (čálašit neahtas), speallat spealuid ja lohkat. Don sáhtát govaid ja filmmaid juogadit earáiguin, ja kommenteret ja liikot iežat olbmáid sisdoalu. Go ráhkadat geavaheaddji neahttaservodagas, de lea jierpmálaš iskat leago das ahkemearri ja makkár válljemiid don sáhtát bidjat iežat profiilii. Háliidat go ahte du váhnemat, ránnát ja olbmát galget oaidnit visot maid almmuhat? Don válljet ieš háliidat go rabas dahje giddejuvvon profiilla, ja gii galgá beassat oaidnit du sisdoalu.

Dihtet go ahte?

  • Fákta

      • Govvageavaheami njuolggadusat
      • Gii galgá beassat oaidnit maid?
      • Maid berre muitit beassansániid birra
      • Cealkinfriddjavuohta
      • Rávvagat buoret neahttadáidui

    Vižžojuvvon duohtavuođas

    • "Lean go mun čáppat vai ropmi?"
    • Vuvddii heasta ja ieš válddii ruđaid
    • What does the fox say?
    • Neahttaservodat lea buorre
    • Mánát heahpanit váhnemiid sosiála mediaid geavahemiin

Bargobihtát

Digaštallan

  1. Leat stuora erohusat skuvllas skuvlii ja bearrašis bearrašii das makkár Interneahtta ja mátketelefovdna njuolggadusaid sii geavahit – Leago dehálaš ahte leat njuolggadusat Interneahtta ja mátketelefovdna geavaheapmái ruovttus ja skuvllas? Manne/Manne ii? – Digaštallabehtet joavkkuin ja ráhkadehpet ođđa njuolggadusaid nu mot dii oaivvildehpet dat berrejit leat. - Berrejit go ruovttus ja skuvllas leat seamma njuolggadusat, dahje berrejit go leat iešguđet lágan njuolggadusat? - Digaštallabehtet njuolggadusaid oahpaheddjiin dahje ovddasteddjiiguin.
  2. Dađistaga lassánit mánát, nuorat ja ollesolbmot geat sihke lohket ja čállet blogga. - Gallis din luohkás lohket bloggaid? - Makkár mállet bloggaide dii liikobehtet ja masa ehpet liiko? Manne/Manne ii? - Muhtumat oaivvildit ahte mánát eai berre čállit blogga. Galggašii go dien mielas leat ahkemearri čállit blogga? - Jus galgá, mii de galggašii ahkemearri leat? Digaštallabehtet sihke blogga ahkemeari beali ja vuostá.
  3. Muhtumat oaivvildit ahte mánát eai galgga leat mielde neahttaservodagain. - Maid oaivvildehpet dii? - Mii lea buorre go leat mielde neahttaservodagas? - Leago mihkkege mii ii leat nu buorre? - Berre go neahttaservodagain leat ahkemearri, ja man dihte galggašii dat leat? - Eanas oasis neahttaservodagain lea 13 – jagi ahkemearri. Maid don oaivvildat dan birra?
  4. Jus lehpet mielde muhtun neahttaservodagas, de lea dehálaš diehtit dan mot dii suodjalehpet dieđuid iežadet birra. - Čohkkedehpet joavkkuide ja isket makkár dieđut oidnojit daid birra geain lea profiila neahttaservodagas. Maid earát sáhttet oaidnit? - Gávdnet personsuodjalusválljemiid ja isket leatgo dat muddejuvvon nugo ieža háliidehpet.
  5. Neahtas sáhttá ollu oktavuođain geavahit gohčodannama albma nama sadjái. - Gallásis din luohkás leat neahttaprofiillat main geavahit iežaset namaid, ja gallásis leat profiillat main geavahit gohčodannamaid? - Digaštallabehtet makkár konsekveanssat gohčodannamain sáhttet leat. - Doaivubehtet go ahte dat geain leat gohčodannamat láhttejit eará ládje go čállet iežas oaiviliid go sii geat čállet daid iežaset olles namain? Manne/Manne ii? - Makkár oktavuođain sáhttá buoremus geavahit gohčodannama ja makkár oktavuođain lea iežas olles namma buoremus?

Bargobihtát

Iežas bargobihtát

  1. Dus lea alddát ovddasvástádus dasa maid sáddet viidáset mátketelefovnnain ja maid nehttii almmuhat. - Leatgo don gáhtan goassege juoidá maid leat viidáset sádden dahje nehttii almmuhan iežat dahje earáid birra? - Jus leat gáhtan, man dihte dasto gáhtet? - Leatgo don goassege vásihan ahte earát leat viidáset sádden dahje almmuhan juoidá du birra maid it leat liikon? Maid don de dahket?
  2. Muhtun neahttabáikkiin lea ahkemearri sidjiide geat háliidit profiilla sin siidduide. - Gávnna ahkemeari daidda siidduide maid don geavahat. - Man dihte don jáhkát sin bidjan daid ahkemeriid? - Kinos gal measta álot doahttaluvvo dat ahkemearri mii lea biddjon. Leago dus seamma stuora respeakta ahkemeriide mat neahtas leat? Manne/manne ii?
  3. Neahtas sáhtát juogo čállit áššiid birra iežat ollesnamain dahje gohčodannamain. Nu sáhttet maiddái sii dahkat geaid doppe deaivvat. - Leatgo don goassege hupman muhtumin gean it dovdda Interneahtas? - Leago du mielas ortnegis sáddet govaid ja eará persovnnalaš dieđuid amasolbmuide maid neahtas deaivvat? - Makkár váttisvuođaid dat sáhttá dagahit?
  4. Sátnefriddjavuohta lea dehálaš vuoigatvuohta. - Maid dat mearkkaša? - Manne lea dat dehálaš? - Mot don jáhkát livččii leamaš orrut dakkár riikkas gos ii leat sátnefriddjavuohta?

Filmmat

Var det DU som sendte den dritkjipe meldinga?

Var det DU som sendte den dritkjipe meldinga?

Du gjorde det kanskje for å være morsom – men hvor morsomt ble det egentlig? Meldingen spredde seg til litt flere enn du ville, ikke sant? Og plutselig er det din skyld at en i klassen ikke tør gå på skolen. Var det virkelig verdt det, eller skulle du ønske du hadde tenkt deg om? Filmen er laget av Mikrofilm.

Leirbål

Leirbål

Denne filmen handler om aldersgrenser og bruk av sosiale medier. Filmen er laget for dubestemmer.no av Sølvsuper, på oppdrag fra Utdanningsdirektoratet.

Njuolggadusčálus

Njuolggadusčálus

Norgga vuođđolága § 100
Dan lágas daddjo ahte buohkain lea riekti sátnefriddjavuhtii  ja riekti almmolaš dieđuide.

ONa mánáidkonvenšuvdna
Artihkal 13: Buot mánáin lea riekti sátnefriddjavuhtii. Dat mearkkaša earret eará friddjavuođa ohcat, oažžut ja muitalit juohkelágan dieđuid ja idéaid beroškeahttá rájiid, dat sáhttá juogo njálmmálaččat dahje čálalaččat dáhpáhuvvat.
Muhto, sátnefriddjavuohta  goitge ii mearkkaš ahte buot lea lohpi. Gávdnojit maid rájit, earret eará galgá váldit vuhtii earáid vuoigatvuođaid ja beaggima.

Sosiála neahtas

Neahtas lea álki leat sosiála. Don sáhtát čáttet (čálašit neahtas), speallat spealuid ja lohkat. Don sáhtát govaid ja filmmaid juogadit earáiguin, ja kommenteret ja liikot iežat olbmáid sisdoalu. Go ráhkadat geavaheaddji neahttaservodagas, de lea jierpmálaš iskat leago das ahkemearri ja makkár válljemiid don sáhtát bidjat iežat profiilii. Háliidat go ahte du váhnemat, ránnát ja olbmát galget oaidnit visot maid almmuhat? Don válljet ieš háliidat go rabas dahje giddejuvvon profiilla, ja gii galgá beassat oaidnit du sisdoalu.

Sosial på nett. To barn som kommuniserer med hverandre over Internett_illustrasjon

 

Dus lea ovddasvástádus dasa maid almmuhat go dus lea profiila muhtun neahttabáikkis. Ovddasvástádus sihke dasa maid sáhtát almmuhit ja makkár dieđuid it sáhte almmuhit earáid birra, muhto maiddái ovddasvástádus dasa mii berre ja ii berre almmuhuvvot. Dat mii du mielas orru leamen dohkálaš, ii soaitte leat dohkálaš earáide. Don fertet jearrat lobi almmuhit, jus dus áiggut iežat olbmáid govaid bidjat nehttii. Jus dus lea muhtumis govva mátketelefovnnas ja lea miella viidáset sáddet dan earáide, de fertet jearrat álggos sus gii lea govas. Vaikko du mielas orru govva leamen suohtas, de ii leat sihkkar ahte du olmmái lea dasa ovttaoaivilis. Dat guoská maiddái earáid birra dieđuide. Don it sáhte čállit vaikko maid earáid birra, it de ge jus dus ovdamearkka dihte lea blogga.

Ii buot berre juohkit

Sosiála neahttabáikkiin logget don iežat sisa geavaheaddjinamain ja beassansániin. Neahttaservodat goSupermodel vásiha ahte ollu geavaheaddjit juogadit beassansániid olbmáiguin. Dalle sáhttet jođánit čuožžilit unohis dilálašvuođat- ovdamearkka dihte ahte earát loggejit sisa du profiilii ja čállet dahje dahket diŋggaid maid don ieš it livčče dahkan. Muitte dan ahte go muhtumat dihtet du beassansáni, de sii sáhttet oaidnit visot mii du profiillas lea.

Geainna don humat – DUOHTAVUOĐAS?  

Leago dus gohčodannamma dahje pseudonym neahtas? Du olbmát gal de vissásit dihtet du gohčodannama, muhto earát eai dieđe gii don leat – eai du nama, man boaris leat dahje leat go don nieida vai bárdni. Muhtun neahttabáikkiin, ovdamearkka dihte Facebookas, lea dábálaš atnit olles nama ja vaikko vel juogadit eará persovnnalaš dieđuid iežas birra. Eará báikkiin lea dábálaš leat anonym, dahje atnit gohčodannama.

Interneahtas sáhtát deaivát ollu gelddolaš olbmuid. Eatnasat leat hávskás ja albma olbmot. Muhto muhtun olbmot eai álot leat nu vuoiggalaččat dan dáfus ahte geat sii leat dahje maid sii áigot. Lihkus leat dušše soapmásat geat vásihit balddihahtti diŋggaid, muhto lea dehálaš diehtit dan ahte eai buohkat leat dat geanin sii lohket iežaset leat. Go leat anonyma, de lea dasa lassin álkibut čállit juoidá maid it livčče dadjan oktii njuniid eará olbmuin dahje jus livččet kommenteret iežas albma namain?

Dus lea ovddasvástádus dasa maid juogadat neahtas – ane dan!

Dihtet go ahte?

Fákta

  • Govvageavaheami njuolggadusat

    Njuolggadusčállosis earuhuvvojit guovttemállet govat: Das mas persovnnat leat váldofáddán, ja das mas doaimmat leat fáddán. Jus persovnnat leat váldofáddán govas, de galggat álot jearrat lobi ovdal go viidáset sáddet dahje bijat nehttii govaid. Dat guoská maiddái joavkogovaide, nugo ovdamearkka dihte luohkkágovaide. Jus persovnnat leat vuollel 15 jagi, de fertet jearrat ovddasteddjiin lobi.

    Jus dilálašvuohta dahje doaibma lea guovddážis, ja olbmot geat leat govas leat unnit dehálaččat, de sáhttet govat juogaduvvot almma jearat lobi,  jus dat eai gutnehuhte dahje vaháguhte sin geat leat govas. Ovdamearkkat dasa sáhttet leat govat mat leat govvejuvvon miessemánu 17.beaivvi-togas dahje konsearttain.

    Muitte danin: Juohke háve go juogadat govaid mas muhtumat dahje muhtun olbmot leat govvejuvvon, de fertet álggos jearrat lobi, ja oažžut albma JUA, vai leat sihkkar dasa ahte it leat bargan juoidá boastut. Jus muhtun lea mieđihan ja de rievdada oaivila, de fertet veahkehit su váldit eret dan gova.

  • Cealkinfriddjavuohta

    Norggas mis lea cealkinfriddjavuohta. Dat lea olmmošvuoigatvuohta ja mearkkaša ahte mis lea riekti cealkit iežamet oaiviliid iešguđet fáttáid birra, beroškeahttá man kanála dahje gaskaoami mii geavahat. Jus mii eat leat ovttaoaivilis politihkkariiguin ja sin mearrádusaiguin, de lea mis lohpi dadjat dan ja digaštallat dan earáiguin. Dat, maid cealkit, berre dattetge leat áššálaš. Cealkinfriddjavuohta ii mearkkaš ahte mis lea vuoigatvuohta dadjat juoidá mii loavkašuhttá, vealaha dahje vuorjá earáid.

  • Gii galgá beassat oaidnit maid?

    Jus don leat miellahttu muhtun neahttaservodagas, de lea dehálaš ahte vuđolaččat manat personsuodjalusválljemiid mat doppe leat nu ahte bearráigeahčat makkár dieđuid earát besset oaidnit. Huma muhtun ollesolbmuin ovdal šattat miellahttun, vai oaččut veahki bidjat válljemiid buori vuogi mielde. 

    Dá leat muhtun cavgileamit man birra berret jurddašit: 
    ​- Gii beassá oaidnit du birra dieđuid?
    - Leago dus rabas vai giddejuvvon profiila?
    -Leatgo don ráhkadan ustitlisttuid dahje joavkkuid nu ahte dus lea buoret bearráigeahčču dainna gii oaidná maid du profiillas?  
    - Dieđát go don maid du olbmát sáhttet juogadit du birra? Sáhttet go sii ovdamearkka dihte merket/tagget du govain?
    - Besset go ohcanmutuvrrat, nugo Google, du profiilii?
    - Besset go iešguđet lágan applikašuvnnat dieđuide du dahje du oktavuođaid birra?  

  • Rávvagat buoret neahttadáidui

    Neahttadáiddu sáhttá čoahkkáigeassit golmma oanehis, deaivilis rávvagiin. Jus čuovut dáid, de ollet guhkás:
    1. Jurddaš maid don juogát iežat birra. Jurddaš erenoamáš bures dieđuin maid juogát earáid birra, ja jeara vuos álo.
    2. Leage dihtomielalaš das ahte dan, maid dagat neahtas, sáhttet earát oaidnit. Iskka personsuodjalusválljemiid ja vállje man oinnolaš háliidat leat.
    3. Galggat diehtit mii du birra gávdno neahtas. Oza ja dárkkis maid dieđuid earát sáhttet oaidnit du birra.

    Loga eanet ja geahča ášši NRK Superis mas nuorat muitalit mii sin mielas lea deháleamos smiehttat neahttadáiddu ektui

  • Maid berre muitit beassansániid birra

    1. Beassansátni galgá leat álki dutnje muitit ja váttis earáide árvidit
    2. Iešguđetge bálvalusaide galggat geavahit iešguđet lágan beassansániid
    3. Beassansátni galgá leat nu guhkki go vejolaš
    4. Molsso jámmat beassansáni dahje jus doaivvut muhtun diehtá dan
    5. Ale juogat beassansáni earáiguin

Vižžojuvvon duohtavuođas

  • "Lean go mun čáppat vai ropmi?"

    Gitta gávccijahkásaš nieiddažat bidjet alddis videoid YouTubai mas bivdet earáid kommenteret makkárat sii leat olggosoaidnit. YouTubas gávdnojit máŋga čuođi duháha dakkár video.  

    Gáldu: Klikk.no

  • Neahttaservodat lea buorre

    California dutkit leat gávnnahan ahte neahttaservodagat nugo Facebook, online- spealut ja video- neahttabáikkit nugo YouTube, leat dehálaččat nuoraid ovdáneapmái. Interneahta geavahemiin ovdánit mánáid ja nuoraid beroštumit ja gelbbolašvuohta, ja sii besset geahččaladdat iešguđet lágan olggosbuktinvugiid. Neahtta geavahuvvo vuosttažettiin doalahit oktavuođa olbmáiguin, muhto maiddai dasa ahte oažžut oktavuođa earáiguin geain leat seamma beroštumit go alddiineaset leat. Ja nuorain lea dávjá eambbo mokta oahppamii go dan ohppet eará seamma ahkásaččain, eaige ollesolbmuin. 

    Gáldu: The Digital Youth Project

  • What does the fox say?

    Interneahta sisdoallu sáhttá leavvat jođáneappot go jáhkát. Norgga Ylvis- vieljažagat vásiheigga 2013 ahte sudno “The Fox” video leavai olles máilbmái. 18 beaivvi maŋŋel go video almmuhuvvui, de čájehuvvui dat 43 miljovnna geardde Youtubas.   

    Gáldu: Wikipedia

     

Bargobihtát

Digaštallan

  1. Leat stuora erohusat skuvllas skuvlii ja bearrašis bearrašii das makkár Interneahtta ja mátketelefovdna njuolggadusaid sii geavahit – Leago dehálaš ahte leat njuolggadusat Interneahtta ja mátketelefovdna geavaheapmái ruovttus ja skuvllas? Manne/Manne ii? – Digaštallabehtet joavkkuin ja ráhkadehpet ođđa njuolggadusaid nu mot dii oaivvildehpet dat berrejit leat.
    - Berrejit go ruovttus ja skuvllas leat seamma njuolggadusat, dahje berrejit go leat iešguđet lágan njuolggadusat?
    - Digaštallabehtet njuolggadusaid oahpaheddjiin dahje ovddasteddjiiguin.

  2. Dađistaga lassánit mánát, nuorat ja ollesolbmot geat sihke lohket ja čállet blogga.
    - Gallis din luohkás lohket bloggaid?
    - Makkár mállet bloggaide dii liikobehtet ja masa ehpet liiko? Manne/Manne ii?
    - Muhtumat oaivvildit ahte mánát eai berre čállit blogga. Galggašii go dien mielas leat ahkemearri čállit blogga?
    - Jus galgá, mii de galggašii ahkemearri leat? Digaštallabehtet sihke blogga ahkemeari beali ja vuostá.

  3. Muhtumat oaivvildit ahte mánát eai galgga leat mielde neahttaservodagain.
    - Maid oaivvildehpet dii?
    - Mii lea buorre go leat mielde neahttaservodagas?
    - Leago mihkkege mii ii leat nu buorre?
    - Berre go neahttaservodagain leat ahkemearri, ja man dihte galggašii dat leat?
    - Eanas oasis neahttaservodagain lea 13 – jagi ahkemearri. Maid don oaivvildat dan birra?

  4. Jus lehpet mielde muhtun neahttaservodagas, de lea dehálaš diehtit dan mot dii suodjalehpet dieđuid iežadet birra.
    - Čohkkedehpet joavkkuide ja isket makkár dieđut oidnojit daid birra geain lea profiila neahttaservodagas. Maid earát sáhttet oaidnit?
    - Gávdnet personsuodjalusválljemiid ja isket leatgo dat muddejuvvon nugo ieža háliidehpet.

  5. Neahtas sáhttá ollu oktavuođain geavahit gohčodannama albma nama sadjái.
    - Gallásis din luohkás leat neahttaprofiillat main geavahit iežaset namaid, ja gallásis leat profiillat main geavahit gohčodannamaid?
    - Digaštallabehtet makkár konsekveanssat gohčodannamain sáhttet leat.
    - Doaivubehtet go ahte dat geain leat gohčodannamat láhttejit eará ládje go čállet iežas oaiviliid go sii geat čállet daid iežaset olles namain? Manne/Manne ii?
    - Makkár oktavuođain sáhttá buoremus geavahit gohčodannama ja makkár oktavuođain lea iežas olles namma buoremus?

Iežas bargobihtát

  1. Dus lea alddát ovddasvástádus dasa maid sáddet viidáset mátketelefovnnain ja maid nehttii almmuhat.
    - Leatgo don gáhtan goassege juoidá maid leat viidáset sádden dahje nehttii almmuhan iežat dahje earáid birra?
    - Jus leat gáhtan, man dihte dasto gáhtet?
    - Leatgo don goassege vásihan ahte earát leat viidáset sádden dahje almmuhan juoidá du birra maid it leat liikon? Maid don de dahket?

  2. Muhtun neahttabáikkiin lea ahkemearri sidjiide geat háliidit profiilla sin siidduide.
    - Gávnna ahkemeari daidda siidduide maid don geavahat.
    - Man dihte don jáhkát sin bidjan daid ahkemeriid?
    - Kinos gal measta álot doahttaluvvo dat ahkemearri mii lea biddjon. Leago dus seamma stuora respeakta ahkemeriide mat neahtas leat? Manne/manne ii?

  3. Neahtas sáhtát juogo čállit áššiid birra iežat ollesnamain dahje gohčodannamain. Nu sáhttet maiddái sii dahkat geaid doppe deaivvat.
    - Leatgo don goassege hupman muhtumin gean it dovdda Interneahtas?
    - Leago du mielas ortnegis sáddet govaid ja eará persovnnalaš dieđuid amasolbmuide maid neahtas deaivvat?
    - Makkár váttisvuođaid dat sáhttá dagahit?

  4. Sátnefriddjavuohta lea dehálaš vuoigatvuohta.
    - Maid dat mearkkaša?
    - Manne lea dat dehálaš?
    - Mot don jáhkát livččii leamaš orrut dakkár riikkas gos ii leat sátnefriddjavuohta?

Filmmat

Var det DU som sendte den dritkjipe meldinga?

Var det DU som sendte den dritkjipe meldinga?

Du gjorde det kanskje for å være morsom – men hvor morsomt ble det egentlig? Meldingen spredde seg til litt flere enn du ville, ikke sant? Og plutselig er det din skyld at en i klassen ikke tør gå på skolen. Var det virkelig verdt det, eller skulle du ønske du hadde tenkt deg om? Filmen er laget av Mikrofilm.

Leirbål

Leirbål

Denne filmen handler om aldersgrenser og bruk av sosiale medier. Filmen er laget for dubestemmer.no av Sølvsuper, på oppdrag fra Utdanningsdirektoratet.

Sátnelistu

Se sátnelistu for en oversikt over alle ord på bokmål.

Anonyma

Nama haga. Amas dahje namahis olmmoš. 

Logga

Bajilgovva neahttadoaimmain, omd. maid neahttasiidduid leat galledan dahje chatságastallamat.

Personsuodjalus

Riekti priváhtaeallimii ja riekti mearriditi iežat persondieđuid badjel.

App

Prográmma mii geavahuvvo mobiillas, neahttabreahtas dahje dihtoris. Sáhttá ovdamearkka dihtii leat speallu mii dušše guoimmuha, dahje prográmma mii veahkeha bargguin. Oaniduvvon sánis applikašuvdna.

Njuolggadusčálus

Norgga vuođđolága § 100
Dan lágas daddjo ahte buohkain lea riekti sátnefriddjavuhtii  ja riekti almmolaš dieđuide.

ONa mánáidkonvenšuvdna
Artihkal 13: Buot mánáin lea riekti sátnefriddjavuhtii. Dat mearkkaša earret eará friddjavuođa ohcat, oažžut ja muitalit juohkelágan dieđuid ja idéaid beroškeahttá rájiid, dat sáhttá juogo njálmmálaččat dahje čálalaččat dáhpáhuvvat.
Muhto, sátnefriddjavuohta  goitge ii mearkkaš ahte buot lea lohpi. Gávdnojit maid rájit, earret eará galgá váldit vuhtii earáid vuoigatvuođaid ja beaggima.